1. Nền văn minh Lưỡng Hà (Mesopotamia)
Đây được công nhận rộng rãi là nền văn minh đầu tiên trên thế giới.
Thời gian: Khoảng 4000 - 3500 TCN.
Vị trí: Vùng đất giữa hai con sông Tigris và Euphrates (ngày nay thuộc Iraq, Kuwait, và một phần Syria).
Đặc điểm nổi bật:
Người Sumer tại đây đã phát minh ra chữ viết đầu tiên (chữ hình nêm - cuneiform).
Phát minh ra bánh xe.
Xây dựng các thành phố đầu tiên (như Uruk, Ur, Babylon).
Phát triển toán học (hệ đếm 60, cơ sở cho việc chia 1 giờ thành 60 phút ngày nay).
2. Nền văn minh Ai Cập cổ đại (Ancient Egypt)
Nổi tiếng nhất về sự hùng vĩ và khả năng bảo tồn di sản.
Thời gian: Khoảng 3150 TCN (khi Thượng và Hạ Ai Cập thống nhất).
Vị trí: Dọc theo bờ sông Nile (Đông Bắc Châu Phi).
Đặc điểm nổi bật:
Kỹ thuật xây dựng vĩ đại (Kim tự tháp, tượng Nhân sư).
Hệ thống chữ tượng hình (Hieroglyphs) và giấy Papyrus.
Y học phát triển (kỹ thuật ướp xác, phẫu thuật).
Kiến thức thiên văn học và lịch pháp chính xác (lịch mặt trời).
3. Nền văn minh Norte Chico (hay Caral-Supe)
Đây là nền văn minh lâu đời nhất tại Châu Mỹ, một phát hiện khảo cổ quan trọng làm thay đổi quan điểm lịch sử gần đây.
Thời gian: Khoảng 3500 - 1800 TCN (phát triển rực rỡ cùng thời với Kim tự tháp Ai Cập).
Vị trí: Vùng duyên hải phía Bắc Peru (Nam Mỹ).
Đặc điểm nổi bật:
Không tìm thấy dấu vết của chiến tranh hay vũ khí (được xem là nền văn minh hòa bình).
Xây dựng các kim tự tháp bằng đất và các quảng trường tròn trũng xuống.
Không có đồ gốm (một điểm rất lạ so với các văn minh khác), nhưng rất giỏi về dệt may và kiến trúc.
Sử dụng Quipu (hệ thống dây thắt nút) để ghi chép dữ liệu.
4. Nền văn minh Thung lũng sông Ấn (Indus Valley)
Thời gian: Khoảng 3300 TCN (giai đoạn sơ khai) và rực rỡ nhất vào khoảng 2600 TCN.
Vị trí: Khu vực sông Ấn (ngày nay thuộc Pakistan và Tây Bắc Ấn Độ).
Đặc điểm nổi bật:
Quy hoạch đô thị cực kỳ hiện đại: Đường phố bàn cờ, hệ thống cấp thoát nước ngầm hoàn chỉnh (điều mà nhiều thành phố Châu Âu thế kỷ 18 vẫn chưa làm được).
Các thành phố nổi tiếng: Harappa và Mohenjo-Daro.
Hệ thống đo lường chuẩn xác.
5. Nền văn minh Trung Hoa cổ đại (Ancient China)
Thời gian: Khoảng 2070 TCN (với nhà Hạ - triều đại đầu tiên được ghi chép trong sử sách, dù bằng chứng khảo cổ vẫn đang được củng cố).
Vị trí: Lưu vực sông Hoàng Hà.
Đặc điểm nổi bật:
Phát minh ra giấy, la bàn, thuốc súng và in ấn (Tứ đại phát minh).
Kỹ thuật đúc đồng tinh xảo.
Hệ thống quan lại và triết học (Nho giáo, Đạo giáo) ảnh hưởng sâu sắc đến toàn bộ Đông Á.
6. Các nền văn minh khác (muộn hơn một chút)
Văn minh Minoan (Hy Lạp cổ): Khoảng 2700 TCN trên đảo Crete, là tiền thân của văn minh Hy Lạp.
Văn minh Olmec (Trung Mỹ): Khoảng 1200 TCN tại Mexico, nổi tiếng với các đầu tượng đá khổng lồ, là tiền thân của văn minh Maya và Aztec sau này.
Sau các nền văn minh "cái nôi" kể trên, lịch sử nhân loại bước vào một giai đoạn chuyển giao cực kỳ quan trọng gọi là Thời đại đồ sắt (Iron Age) và sau đó là Thời kỳ Cổ điển (Classical Antiquity).
Giai đoạn này (từ khoảng 1200 TCN đến 500 CN) chứng kiến sự sụp đổ của nhiều nền văn minh cũ và sự trỗi dậy của các Đế chế hùng mạnh với quy mô lãnh thổ rộng lớn hơn hẳn các thành bang trước đó.
Dưới đây là những nền văn minh tiếp nối đã định hình thế giới hiện đại:
1. Nền văn minh Hy Lạp cổ đại (Ancient Greece)
Kế thừa từ văn minh Minoan và Mycenaean, Hy Lạp bước vào kỷ nguyên rực rỡ nhất của mình.
Thời gian: Khoảng 1200 TCN – 323 TCN.
Vị trí: Vùng bán đảo Balkan và các đảo thuộc biển Aegean.
Đóng góp: Đây là nền tảng của văn minh phương Tây. Họ khai sinh ra khái niệm Dân chủ (tại Athens), Triết học (Socrates, Plato, Aristotle), Thế vận hội Olympic, và kịch nghệ.
Điểm nhấn: Không phải là một quốc gia thống nhất mà là tập hợp các thành bang (City-states) như Sparta (quân sự) và Athens (trí tuệ).
2. Nền văn minh Phoenicia
Trong khi các đế chế lớn tranh giành đất liền, người Phoenicia thống trị biển cả.
Thời gian: Khoảng 1200 TCN – 539 TCN.
Vị trí: Dải bờ biển Lebanon, Syria ngày nay.
Đóng góp vĩ đại nhất: Họ là những thương nhân đại tài và đã phát minh ra Bảng chữ cái Phoenicia – tổ tiên của hầu hết các bảng chữ cái hiện đại ngày nay (bao gồm Hy Lạp, Latinh, và cả chữ Quốc ngữ chúng ta đang dùng).
3. Đế quốc Ba Tư (Persian Empire - Achaemenid)
Đây là "siêu cường" thực sự đầu tiên của thế giới cổ đại.
Thời gian: 550 TCN – 330 TCN.
Vị trí: Trải dài từ Ấn Độ sang Thổ Nhĩ Kỳ và Ai Cập (Trung Đông ngày nay).
Đặc điểm: Dưới thời Cyrus Đại đế, họ nổi tiếng với khả năng quản lý hành chính xuất sắc, hệ thống đường sá ("Royal Road"), dịch vụ bưu chính đầu tiên và chính sách tôn trọng tôn giáo/văn hóa của các dân tộc bị chinh phục (khá nhân văn so với thời bấy giờ).
4. Nền văn minh La Mã (Ancient Rome)
Cái tên ảnh hưởng nhất đến lịch sử Châu Âu và thế giới phương Tây.
Thời gian: Từ năm 753 TCN (thành lập thành phố) đến 476 CN (Tây La Mã sụp đổ).
Vị trí: Bắt đầu từ Ý, sau đó bao trùm toàn bộ Địa Trung Hải.
Đóng góp:
Luật pháp: Hệ thống luật La Mã là nền tảng cho luật pháp dân sự châu Âu hiện đại.
Kiến trúc & Kỹ thuật: Đường sá, cầu cống, bê tông La Mã (bền đến tận ngày nay), Đấu trường La Mã (Colosseum).
Chính trị: Mô hình Cộng hòa và Viện nguyên lão.
5. Nền văn minh Maya (Giai đoạn Tiền cổ điển & Cổ điển)
Ở bên kia bán cầu, tại Trung Mỹ, người Maya tiếp nối di sản của người Olmec.
Thời gian: Bắt đầu hưng thịnh từ khoảng 250 CN (dù xuất hiện từ trước đó rất lâu).
Vị trí: Mexico và Trung Mỹ.
Đặc điểm: Hệ thống lịch cực kỳ phức tạp và chính xác, chữ viết hoàn chỉnh nhất ở châu Mỹ thời tiền Columbus, và các kiến trúc đền đài bậc thang hùng vĩ giữa rừng già.
6. Trung Hoa: Thời Xuân Thu - Chiến Quốc & Nhà Tần/Hán
Đây là giai đoạn định hình nên nước Trung Hoa thống nhất.
Thời gian: Khoảng 770 TCN – 220 CN.
Sự kiện:
Sự ra đời của các tư tưởng lớn: Khổng Tử (Nho giáo), Lão Tử (Đạo giáo), Tôn Tử (Binh pháp).
Tần Thủy Hoàng thống nhất Trung Quốc (221 TCN), bắt đầu xây Vạn Lý Trường Thành và hệ thống đo lường thống nhất.
Nhà Hán mở ra "Con đường tơ lụa" kết nối với phương Tây.
Điểm đặc biệt: "Thời đại Trục" (Axial Age)
Một điều thú vị là trong khoảng thời gian từ 800 TCN đến 200 TCN, nhân loại ở các vùng tách biệt nhau hoàn toàn bỗng dưng cùng phát triển bùng nổ về mặt tư tưởng và triết học:
Tại Trung Quốc có Khổng Tử, Lão Tử.
Tại Ấn Độ có Đức Phật (Siddhārtha Gautama).
Tại Iran có Zarathustra.
Tại Hy Lạp có Socrates, Plato.
Tại Israel có các Tiên tri Do Thái.
Các nhà sử học gọi đây là thời kỳ "trục xoay" của lịch sử, khi con người bắt đầu suy ngẫm sâu sắc về đạo đức, ý nghĩa cuộc sống và vũ trụ theo những cách tương đồng nhau một cách kỳ lạ.
